Routekaart helpt bij keuze raadsprogramma

Gemeenteraden die voor het werken met een raadsprogramma kiezen, doen er verstandig aan om vier belangrijke stappen met vragen en spelregels goed door te nemen.Wil je als gemeenteraad na de raadsverkiezingen van maart 2022 aan de slag met een raadsprogramma, bijvoorbeeld omdat jouw raad veel fracties telt, ga daarover op tijd met elkaar in gesprek, bij voorkeur de komende maanden. 

Deze en andere aanbevelingen staan in het onderzoeksrapport “Een routekaart voor raadsakkoorden”. Dit onderzoek is vandaag gepresenteerd door de Erasmus Universiteit en de Stichting Thorbecke Leerstoel van de Universiteit Leiden.
Het onderzoek is gebaseerd op ervaringen van raadsleden in gemeenten die werken met een raadsprogramma en is uitgevoerd in opdracht van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden.

In 2018 kozen 56 gemeenteraden er voor om met een raadsprogramma te werken in plaats met een coalitieakkoord. Dat deden ze om diverse redenen, de meest genoemde reden is de wens om de tegenstelling tussen coalitie en oppositie weg te nemen.

Varianten

In het onderzoek is gekeken naar welke varianten van raadsprogramma’s er zijn en welke ervaringen de gemeenten die er mee werken hebben opgedaan. De lessen uit deze ervaringen zijn vervat in een overzichtelijke routekaart. 

Wat wil je bereiken?

Zorg daarbij eerst dat de ambitie van de raad duidelijk is. Wat wil je met een raadsakkoord bereiken? Wil je de dominantie van te college breken, of de tegenstelling coalitie-oppositie afvlakken, of wil je als raad de verhouding met de samenleving flexibel houden? 

Hoe pak je het aan?

De onderzoekers onderscheiden vier stappen op weg naar een raadsakkoord, waarbij de raad zich de volgende vragen zou moeten stellen:

Stap 1: Wat willen we bereiken met het raadsakkoord? Welk probleem lossen we er mee op? Welke verbetering moet plaatsvinden?
Wat is de gezamenlijke ambitie, en hoe gezamenlijk is die? Waarom is die ambitie lastig te realiseren, welke onderliggende patronen zijn er? Zijn we het er als raad over eens dat we een gezamenlijk leerproces ingaan om ons het andere gaandeweg eigen te maken?

Stap 2: Welke variant kiezen we? Welk raadsakkoord past bij ons en bij wat we willen? 
Wil de raad een raadsbreed programma, een raadsbreed college, of een combinatie van beiden? Eén raadsbreed akkoord over alles, of raadsbreed naast een meerderheidsprogramma? Wat is de verhouding van het raadsakkoord tot de lokale gemeenschap? Welke voorkeuren voor de invulling van wethouderposities hebben we?

Stap 3: Wat moeten we daarvoor regelen? Welke randvoorwaarden moeten we op orde brengen?
Omdat de raad fundamenteel anders gaat werken, is het belangrijk van te voren in inventariseren welk processen anders zullen gaan en wat de werkwijze bijvoorbeeld betekent voor het Reglement van orde.

Stap 4: Welke risico’s treden hierbij op en wat kunnen we doen om deze in te dammen?
Inventariseer van te voren welke risico’s zich bij het werken met een raadsakkoord kunnen voordoen, zodat raadsleden die een raadsakkoord overwegen of ontwerpen daarmee rekening kunnen houden en met elkaar in gesprek gaan.

Voordelen raadsprogramma

Behalve dat raadsprogramma’s meer mogelijkheden voor zowel coalitie en oppositie bieden om onderwerpen te agenderen, zeggen raadsleden in het onderzoek dat een raadsprogramma ook zorgt voor meer dynamiek in de raad omdat de vaste rollen van coalitie- en oppositiepartijen vervallen en ze wisselende posities rondom vraagstukken kunnen innemen.

Ambitie

Raadsleden hebben niet meer te maken met coalitiedwang. De hele raad committeert zich met een raadsprogramma aan gezamenlijke doelen of thema’s. Raadsleden zeggen ook dat ze met een raadsprogramma dichter bij hun verkiezingsprogramma kunnen blijven. En raadsleden werken meer samen, in verbanden die zonder een raadsakkoord minder voor de hand zouden liggen. 
Verder wordt als belangrijk voordeel genoemd de toegenomen ambitie door de gezamenlijk afgesproken doelen van het raadsprogramma. Ook wordt het commitment van de hele raad het gezamenlijk gevoelde eigenaarschap genoemd. En, er vinden minder onnodige debatten plaats en de politieke discussie kan gaan over de thema’s waarover partijen van mening verschillen. 
Om dat een raadsakkoord richting geeft aan de thema’s waar de raad mee aan de slag wil, biedt het ruimte voor inwoners om mee te praten over de invulling van die thema’s. 

Blijven investeren

Negatieve ervaringen zijn er ook: het is lastig om een raadsprogramma vol te houden want het betekent ook dat je vier jaar lang moet werken aan de relaties en aan wisselende samenwerkingen, in plaats van dat je dat aftikt bij de college onderhandelingen. Als het tegenzit, en dat gebeurt overal, is de verleiding groot terug te vallen in de vertrouwde patronen van een coalitie akkoord. Een remedie daartegen is je bewust te zijn dat een raadsakkoord betekent dat je blijvend investeert in de onderlinge verhoudingen. 
Daarnaast is wat het ene raadslid als een grote vrijheid ervaart, anderen juist te vaag vinden. Of een raadsakkoord kan leiden tot een kakofonie van meningen, zonder prioriteiten. Anderen ervaren juist dat een raadsakkoord rigide kan werken en dat het lastig aanpassen, bijvoorbeeld tegenvallende financiële resultaten. 

Meer informatie

- Het onderzoeksrapport Een routekaart voor raadsakkoorden door mr. Lianne van Kalken, prof. mr. Geerten Boogaard, prof. dr. Martijn van der Steen en Wouter Scherpenisse.
- Zie ook het overzicht van veelgestelde vragen over raadsakkoorden en de routekaart met de vier stappen uit het rapport.
- Lianne van Kalken verzorgde tijdens de Dag voor de Raad 2021 de presentatie 'Raads- of coalitieakkoorden?' over haar onderzoek, lees hier het verslag en kijk de video van haar presentatie terug.