Schimmelpenninck: sociale media ondermijnen democratie

Democratie, ook de lokale, is kwetsbaar en onderhoudsgevoelig en wordt bedreigd door de onwaarheden op sociale media. Sander Schimmelpenninck waarschuwde tijdens de Dag voor de Raad voor het ondermijnende effect van sociale media. “Wanneer er geen feiten zijn, is er geen waarheid. En wanneer er geen waarheid is, is er geen vertrouwen. En wanneer je geen gedeelde waarheid hebt, heb je geen democratie”

Columnist en programmamaker Sander Schimmelpenninck zag Twitter (nu ‘X’) als interessant platform om ideeën te verkondigen en zijn werk te promoten. Die mening heeft hij herzien. De bagger die raadsleden en andere publieke figuren over zich heen krijgen verschilt weinig van zijn eigen ervaringen: haatberichten, bedreiging en soms oproepen tot geweld.

Het volk spreekt

Inmiddels heeft hij X verlaten. Over zijn bijgestelde mening vertelde Schimmelpenninck tijdens de Dag voor de Raad 2024 in het stadhuis van Rotterdam. “Eindelijk een echt democratisch medium waar het volk het zelf voor het zeggen heeft”, was zijn aanvankelijke gedachte. Hij was gecharmeerd van de humor op het platform en de snelle respons op tweets.

Bedreiging politici

Al snel kreeg Schimmelpenninck  bedenkingen over de rol van techgiganten en het democratisch gehalte. “AirBNB en Uber bleken niet de ideologische bedrijven die het leken, en was de Arabische Lente nou echt wel door sociale media veroorzaakt?”, vroeg hij zich af. Brexit en de verkiezing van Donald Trump in het ‘rampjaar’ 2016 waren volgens Schimmelpenninck ondenkbaar zonder sociale media. Ook in Nederland, waar sociale media fanatiek gebruikt worden, beïnvloedden ze het publieke leven en politiek ingrijpend en leidden ze tot ondermijning. “De grenzen tussen de online en offline wereld vervagen, met een enorme dreiging voor politici en publieke personen als gevolg.” In 2022 werden politici twee keer zo veel bedreigd als de jaren ervoor.

Gretige media

Forum voor Democratie en BBB wisten in relatief korte tijd grote aanhang te krijgen. Sociale media hebben daar volgens Schimmelpenninck sterk aan bijgedragen. De wereld van media – waar hij zelf ook deel van uitmaakt – deed er gretig aan mee. Maar de false balance die daar mogelijk is, verafschuwt hij. “In welk ander land wordt in de belangrijkste talkshow een topbestuurder als Feike Sijbesma tegenover een extreemrechtse influencer als Tisjeboy gezet?”

Vrijheid van meningsuiting

Sociale media hebben naar zijn idee mensen een verwrongen beeld gegeven van de vrijheid van meningsuiting: “Zij denken dat álles gezegd mag worden. Dreigen met geweld, laster, opruiing.” Volgens Schimmelpenninck worden grenzen overschreden en begeven sommige tweets zich op strafbaar gebied. Intussen bleken sociale media ook voor de politiek een favoriet instrument om de eigen boodschap te zenden en de publieke opinie te beïnvloeden. Het debat verhardde erdoor.

Verzachting en verzoening

“De verzachtende en verzoenende werking die van het menselijk contact uitgaat wordt weggenomen door de dominantie van algoritmes, likes en retweets.” Ook het verspreiden van nepnieuws en onwaarheden, waar politici zich net als sommige andere gebruikers aan bezondigen, blijken geen enkel probleem. “Wanneer er geen feiten zijn, is er geen waarheid. En wanneer er geen waarheid is, is er geen vertrouwen. En wanneer je geen gedeelde waarheid hebt, heb je geen democratie”, haalt Schimmelpenninck de Filipijnse journaliste en Nobelprijswinnaar (voor de Vrede) Maria Ressa aan. "Door sociale media denken mensen anoniem weg te komen met dingen waar je in het echte leven niet mee wegkomt."

Direct contact met burgers

Uit de hoek van de politiek hoort hij soms dat de mogelijkheid van direct contact met burgers en kiezers zo fijn is. Schimmelpenninck schuift dat terzijde. De matigende invloed die andere communicatiemiddelen in zich hebben, bestaat niet op twitter en onbekooktheid regeert. “Vroeger moest je een brief sturen. Was dat zo erg? Nee, dan kon je er nog eens een nachtje over slapen en het goed op papier zetten.”  

Hitler en Goebbels

Aanwezige raadsleden merkten op dat ook zonder de machtige techplatforms nepnieuws en oproepen tot geweld hun weg vonden, zoals in Rwanda. En dat de positieve kant van sociale media is, dat ook wie tijdens een bommenregen in een kelder in de Oekraïense belegerde havenstad Marioepol verscholen zit, de wereld nog kan bereiken. Terechte historische vergelijkingen, vindt Schimmelpenninck. “Bij elk nieuw massamedium zie je een opleving van misbruik.” Hitler en Goebbels waren meesters in het gebruik van radio zegt hij: “Voor het eerst dat je mensen niet fysiek hoefde toe te spreken en iedereen in de huiskamer kon bereiken. Daar waren de nazi’s fantastisch goed in.” Het verschil tussen de ontspannen converserende Kennedy en de zwetende Nixon werd op televisie voor het Amerikaanse volk glashelder. “Maar wij zitten nu met een nieuwe medium dat veel krachtiger is dan de voorgangers.”

Plicht tot ingrijpen

Schimmelpenninck vindt dat overheden de plicht hebben om in te grijpen als de online wetteloosheid te groot wordt. Naar zijn idee is misbruik niet alleen een individuele verantwoordelijkheid als vorm van ‘persoonlijke hygiëne’. De pas van kracht geworden Europese Digital Services Act die bedrijven verplicht om desinformatie, haatberichten en ander ongewenst online materiaal aan te pakken schiet volgens hem tekort. Zijn idee is dat de platforms certificering, sterkere moderatie van reacties en handhaving moeten invoeren. Strafbare uitingen moeten snel verwijderd en verhaalsmogelijkheden en snelle procedures zijn noodzakelijk zijn om de invloed op de samenleving wat te dimmen. Met bij verzuim hoge boetes. Verder hoopt hij op meer burgerschapsonderwijs. 

Uitdelen en incasseren

Van een raadslid krijgt Schimmelpenninck de vraag of hij zelf op X ook niet al te hatelijk manifesteerde. Moet wie uitdeelt ook niet incasseren? Zijn antwoord was helder: “Ik ben columnist, dus ik mag scherpe meningen hebben. Dat is iets anders dan bewust leugens verkondigen of mensen met de dood bedreigen." Daar trekt hij de grens.

Meer informatie

De Dag voor de Raad 2024 is de jaarlijkse bijeenkomst van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden over macht, gezag, rol en positie van de raad in de lokale democratie. Dit jaar is de Dag voor de Raad uitgevoerd in samenwerking met de griffie van de gemeenteraad van Rotterdam.

De ondermijnende werking van sociale media heeft de afgelopen jaren geleid tot steeds meer bedreigingen van raadsleden en andere politieke ambtsdragers. De Nederlandse Vereniging voor Raadsleden heeft daarom een Ondersteuningsteam voor bedreigde raadsleden en voert samen met anderen gesprekken in het land om de grens aan te geven als het gaat om agressie, intimidatie en bedreigingen. Meer informatie, zie: Ondersteuningsteam Netwerk Weerbaar Bestuur