Vier valse vrienden bedreigen de democratie

Iedereen die bezig is met democratie: kom uit de loopgraaf en laat zien dat democratie van waarde is en dat het loont om te strijden tegen democratiearmoede. Maak je zelf niet belangrijker dan anderen want strijd voor democratie is nodig, vooral tegen een viertal valse vrienden die de democratie bedreigen.

Deze oproep komt van Menno Hurenkamp, hoogleraar democratie aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Hurenkamp licht zijn oproep toe in zijn oratie “Valse vrienden. Democratiearmoede en wat er aan te doen”.

Vier criteria

Democratie is mensenwerk en kan alleen bloeien zonder arrogantie of machtsvertoon van bestuurders of grote ongelijkheid tussen medeburgers. Democratie wordt volgens Hurenkamp door vier criteria getypeerd: horigheid of ondergeschiktheid, eigenaarschap, participatie en wederkerigheid.

Aankijken zonder vrees

In een democratie mag niemand zich horig of ondergeschikt voelen. “Kunnen alle burgers elkaar recht aankijken, zonder vrees voor de ander?”. Eigenaarschap, het tweede criterium, betekent dat iedereen zich eigenaar moet voelen van de democratie en de samenleving. “Als we met elkaar afspreken wat eerlijk is en dat ook vastleggen in de wet, moet dit ervaren worden als gedeeld bezit, omdat we betrokken zijn geweest bij de totstandkoming ervan.”

Eerlijke dialoog

Het derde criterium voor democratie als mensenwerk is gelijke participatie. “Eerlijke dialoog is cruciaal voor goede besluiten. Zonder betrokkenheid van de mensen voor wie beleid is bedoeld, deugt dat beleid meestal niet.” Het vierde criterium is wederkerigheid, elkaar serieus nemen. “Opvattingen van andere mensen bij voorbaat afserveren als onrechtmatig of achterhaald kan niet, dan suggereer je dat ze geen burgers zijn. Zonder je in anderen proberen te verplaatsen, is er geen ruimte voor meningsverandering.”

Vier problemen

De kwestie is dat de democratie op de vier criteria overal problemen heeft: Er is toenemende vrees voor andere inwoners. Er is sprake van afnemend eigenaarschap, inwoners worden uitgesloten. Er is sprake van afnemende participatie; steeds meer inwoners doen niet mee. Er is afnemende wederkerigheid; steeds meer inwoners worden niet serieus genomen.

Vier valse vrienden

De problemen die de democratie bedreigen worden door Hurenkamp in beeld gebracht door het beschrijven van vier valse vrienden van democratie. De eerste valse vriend is de meeloper die de democratie wil redden door met het populisme mee te lopen. Het effect: alleen het verhaal van de meerderheid telt. Het gevolg: een verschraling van de afwezigheid van ondergeschiktheid.

Zendeling

De tweede valse vriend is de zendeling. “Net als de meeloper is de missionaris dol op de democratie.” De missionaris is de verkoper van de liberale democratie als het beste product. Het gevolg: het gaat om het geloof in geld en de markt waardoor het gelijk eigenaarschap van de democratie door en van alle inwoners verschraalt.

Slimme mensen

De derde valse vriend is de technocraat die vindt dat er experts nodig zijn om het schip van de staat veilig in de haven te varen en dat gewone burgers er zich niet te veel mee moeten bemoeien. Het zijn de slimme mensen die, zoals in de coronaperiode, het voortouw nemen. Het effect, zo analyseert Hurenkamp, is een verlies aan participatie door alle inwoners: de burgers hoeven niet meer mee te doen.

De vierde valse vriend is de specialist voor het ik telt!

Ten vierde: de zelfspecialist voor wie slechts de ik-persoon telt! In deze groep vallen zowel de succesvolle ondernemers als de soevereinen. Zij geloven alleen in zichzelf en wenden zich af van de samenleving. Het gevolg: afnemende wederkerigheid, anderen worden niet meer serieus genomen.

Corvee

Wat te doen? Volgens Hurenkamp is het allerbelangrijkste om anderen serieus te nemen. Daarbij hoort dat we erkennen dat democratie niet efficiënt is. Wie van daadkracht, efficiënt en effectief besturen houdt, komt van een koude kermis thuis. “Democratie is tragisch”, aldus Hurenkamp. Voor wie het niet wil beseffen: democratie is corvee. Dat wil zeggen: het is hard werken onder ongemakkelijke omstandigheden om wat voor elkaar te krijgen. “Leuk is anders maar het moet wel. We moeten er niet op slaan, maar blijven praten.”

Zwaarwichtigheid

Zelfspot is daarbij belangrijk, vindt Hurenkamp: “Alleen door je bewust te zijn van je eigen en andermans beperkingen en daar af en toe ook even op te reflecteren, krijgt democratie lucht. De grootste demon van democratie om te temmen is onze eigen zwaarwichtigheid.”

Meer informatie 

Voor wie de oratie van Hurenkamp wil lezen klik hier.

De waarde van de democratie is een thema waarop de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden samen met de andere beroeps- en belangenverenigingen gesprekken voert om in beeld te krijgen welke waarden het belangrijkste zijn.

De Dag voor de Raad van 5 april 2024 in Rotterdam stond in het teken van de vraag: wat is de democratie ons waard? Klik hier voor de bijdragen van Ahmed Aboutaleb en Ilja Pfeijffer.